Jessye Norman over vrijheid en verantwoordelijkheid

In de klassieke muziek was Jessye Norman een krachtige stem, een baken van kracht en moed. Haar opmerkelijke talent reikte ver, omarmend zowel opera als jazz. Haar uitvoeringen van Strauss’ Vier Letzte Lieder en Dido’s Lament van Purcell zijn onovertroffen. Maar haar reis ging verder dan een rijke stem. Ze groeide op te midden van de tumultueuze jaren vijftig en zestig, een periode doordrongen van de strijd voor gelijke behandeling van zwarte mensen. Aan den lijve beperkt door anderen die zich beter voelden dan haar werd ze niet rancuneus door hoe ze behandeld werd. Integendeel, ze groeide uit tot een vergevingsgezind, warmhartig mens met klasse. Haar wijsheid is terug te leiden op de gedachten van Kant en Sartre.

Een grote familie

Voor Jessye Norman ging vrijheid gehuld in het begrip en de erkenning van de waarde van elke ziel op aarde. ‘Elke ziel is net zo waardevol als die van jezelf’ schrijft ze in haar biografie. Daarmee doorboort ze de gedachte dat we pas vrij kunnen zijn als we alles maar kunnen doen en laten wat we willen. Het maakte haar niet uit hoe iemand eruitzag, welk geloof ze aanhingen, of welke waarden ze koesterden. Voor Norman waren we een grote familie. En dat betekent dat vrijheid niet enkel uit kan gaan van doen waar je zin in hebt.

Een doel op zichzelf

De echo’s van Jessye Normans opvattingen vinden weerklank in de ethiek van Immanuel Kant. Kant de tamelijk rigide filosoof die vanaf de verlichting tot nu ons denken enorm heeft beïnvloed. Hij schilderde het portret van de autonome mens, een individu dat voor zichzelf denkt, niet voor een ander. Voor Kant is ieder mens een doel op zichzelf, niet louter een middel om een ander doel te bereiken. Zo legde hij de fundamenten voor een samenleving die mensen niet reduceert tot instrumenten voor de belangen van anderen.

Verantwoordelijkheid

Vrijheid was voor Kant meer dan een recht; het was een roeping, een heilige verplichting. Een autonoom mens verplichtte zichzelf tot het goede, niet omdat het persoonlijk gewin opleverde, maar omdat het juist was. De filosoof moedigde aan om verantwoordelijkheid te nemen voor de keuzes die we maken. Vrijheid, zo predikte Kant, was verweven met verantwoordelijkheid.

Radicale Vrijheid

Jean-Paul Sartre, een filosoof die in de vorige eeuw de vleugels van het existentialisme uitsloeg, vulde het koor aan. Volgens hem was vrijheid niet zo moralistisch zoals Kant het stelde, maar een radicaal en subjectief gegeven. Hij stelde dat individuen volledige vrijheid bezaten om hun eigen weg te kiezen, zelfs in situaties waarin de opties beperkt lijken. Zelfs als we geconfronteerd worden met moeilijke omstandigheden, zoals Jessye Norman ze bijvoorbeeld meemaakte, hebben we de vrijheid om onze houding en reactie te kiezen. Dit betekent echter niet dat onze keuzes zonder gevolgen zijn. Hij benadrukte juist dat onze keuzes verantwoordelijkheid met zich meebrengen. We moeten de verantwoordelijkheid aanvaarden voor de keuzes die we maken, ook als die keuzes moeilijk of pijnlijk zijn.

Racisme

Hoe belichten deze ideeën de schaduwen van racisme? Voor Sartre is vrijheid de sleutel. Het geeft individuen de macht om op te staan tegen racistische denkbeelden en actief te strijden voor gelijkheid. De existentiële angst, zo scherp gevoeld in een wereld waarin racisme zich huist, spoort aan tot actie. Kant ziet racisme als een zonde tegen de waardigheid van de mens. Het is een inbreuk op de universele wetten van morele goedheid. Kant moedigt aan om anderen te behandelen als doelen op zichzelf, niet als middelen tot een ander doel.

In dit harmonieuze koor van denken vinden we een gemeenschappelijke noot. Jessye Norman, Immanuel Kant en Jean-Paul Sartre delen allemaal in het idee dat vrijheid niet zonder verantwoordelijkheid gaat. En zolang er nog altijd racisme, discriminatie of andere vormen van onderdrukking zijn zal niemand werkelijk vrij zijn.

Deze vragen helpen je om na te denken over vrijheid. Je kan Jessye Norman er zelf bij op zetten, maar daar ben je natuurlijk helemaal vrij in.

• Wat betekent vrijheid voor jou persoonlijk? Hoe zie je de relatie tussen vrijheid en verantwoordelijkheid?
• In hoeverre ben jij het eens met het idee dat elk individu een doel op zichzelf is, zoals Immanuel Kant betoogde? Hoe beïnvloedt deze opvatting jouw kijk op de samenleving?
• Denk je dat het concept van ‘radicale vrijheid’ zoals Jean-Paul Sartre beschrijft, toepasbaar is in jouw eigen leven? Hoe zou je omgaan met moeilijke situaties waarin je keuzes moet maken?
• Hoe zie jij de balans tussen individuele vrijheid en het streven naar het algemeen welzijn in een samenleving? Wat denk je dat er nodig is om deze balans te handhaven?
• Op welke manieren kun jij actief bijdragen aan het bevorderen van gelijkheid en respect voor alle individuen, ongeacht hun achtergrond of uiterlijk?

Ben je nog niet uitgelezen? Bekijk hier dan ook eens een van mijn andere verhalen.

Luister ook naar de Eindlijst podcast